Jan W. Groot
Eén van mijn Goede Voornemens voor 2013 is om meer te gaan fotograferen. Om meer vrij werk maken.
Omdat ik het mij niet al te moeilijk wilde maken, koos ik er voor om dit jaar de leegte te fotograferen. Op het eerste gezicht niet zo’n ingewikkeld onderwerp om te fotograferen. In het simpelste geval laat je het dopje op de lens zitten en van de zwarte foto zeg je dan dat het leegte is. Je moet het jezelf niet moeilijker maken dan strikt noodzakelijk. Toch?
Omdat ik mij voorgenomen heb om een heel jaar met dit onderwerp bezig te zijn, leek het me goed om te kijken wat anderen onder leegte verstaan.
Het woordenboek verstaat onder leegte: dat waar niets is.
Dat is glashelder. Maar is dat wel zo? Eeuwenlang, tot ver na de Middeleeuwen, dacht men dat de natuur een hekel aan leegte had. Alles waar niets was, werd snel weer opgevuld. Deze mooie gedachte kreeg het etiket: horror vacui. Naarmate het inzicht van de natuurkundigen vorderde, leek het er op dat een vacuüm wel degelijk kan bestaan. Onze voorouders dachten zelfs dat de ruimte tussen de sterren vrijwel leeg was. De Duitse natuurkundige Werner Karl Heisenberg (1901 – 1976) ontzenuwde deze opvatting met zijn Onzekerheidsprincipe waarin hij aantoonde dat een vacuüm niet leeg kan zijn. De absolute leegte bestaat niet, in ieder geval niet ons heelal.
Toch vraagt mijn vrouw regelmatig aan mij om te gaan tanken omdat de benzinetank leeg is. Ze klaagt er ook over, nu onze kinderen het huis uit zijn, dat het zo leeg is in huis. Zo zijn er nog talloze voorbeelden te geven uit het dagelijks leven waar we ons bedienen van het begrip ‘leeg’. Natuurlijk kun je afvragen hoe leeg, leeg is. In een lege benzinetank zit weliswaar geen benzine meer maar wel lucht. In een leeg huis zijn geen kinderen maar wel meubelen en ouders die eventueel aangevuld worden met een hond of een kanarie.
Leeg bestaat niet maar in het dagelijks leven kunnen we heel aardig met dit begrip uit de voeten.
Echt duidelijk wordt het er niet op want bestaat leegte nu wel of niet?
Even aan de filosofen vragen of zij wel eens over de leegte hebben nagedacht. Dat hebben ze en zij hebben een genuanceerd idee over leegte maar gaan er van uit dat als er hier en nu iets bestaat dan kunnen we de mogelijkheid van leegte uitsluiten. Mooi geformuleerd maar als er in het hier en nu niets bestaat, is dat dan echt leegte?
Krishnamurti zegt in zijn toespraak die hij destijds in Amsterdam hield:”We hebben nooit onderzocht wat leegte is, we weten niet wat het is. Wat ik wel weet, is dat mensen bang zijn voor de leegte. We vullen de leegte met handelingen, rituelen, met gebed, met kennis en met elke denkbare vorm van illusie om de leegte maar te ontlopen.”
We hebben onze angst voor de leegte opgevuld met kennis en illusies. Dat doen we al sinds de zeventiende eeuw toen we ons ‘ik’ steeds belangrijker zijn gaan vinden. Tegenwoordig zijn we zo van onszelf overtuigd dat we denken dat we de Masters of the Universe zijn.
Er is geen ruimte meer voor het spirituele, voor alles wat de mens overstijgt.
Er is geen ruimte meer voor de leegte.
Filosoof Bergson zegt: “We plakken etiketten op de objecten en onze ervaringen. Met het gevolg dat we de veranderlijke werkelijkheid niet meer zien omdat we alleen maar naar de etiketten kijken.”
Waar mee hij bedoelt dat we alleen maar naar de buitenkant kijken, naar de identiteit van het object. De filosoof Kant zegt dat we de dingen op zichzelf niet kennen maar dat we er mee kunnen ‘werken’ door het een naam te geven. Door objecten te benoemen, krijgen ze een identiteit, een vorm.
Krishnamurti:”Als ons denken geen naam aan een object of ervaring kan geven dan is er een toestand die we leegte noemen.”
De Tao omschrijft de leegte als: “Er zijn momenten waarop we één zijn met wat er om ons heen gebeurt en waarin we precies weten wat we moeten doen. Op zulke momenten hebben we een besef van leegte.”
Volgens de Tao moeten we de universele intelligentie vertrouwen en onszelf openstellen voor wat er om ons heen gebeurt. Dan beginnen we ons bewust te worden van het ‘innerlijk leven’ en worden we steeds meer naar de diepten van het onbekende gebracht.
Jan Bor: “Het denken kun je niet stopzetten maar je kunt wel opgaan in de stroom van ervaringen waardoor je contact kunt maken met de onbekende kant van de dingen. Het is een manier om woordloze kennis over de leegte te vergaren. Hoewel ik geneigd ben om te zeggen dat dat geen kennis is want dat impliceert dat je weet hoe het in elkaar zit. Met die kennis geef je de objecten een identiteit en daarmee vernietig je de leegte.”
Erg verhelderend is mijn zoektocht naar leegte dus niet.
De natuurkunde zegt dat er geen leegte bestaat.
Mijn vrouw zegt van wel.
De meeste westerse filosofen zeggen van niet.
De Tao en Khrisnamurti weer wel.
Maar bij een nadere beschouwing blijkt dat elk van hen een conclusie op een ander moment heeft getrokken.
De natuurkunde en de westerse filosofen kijken niet verder dan de objecten en concluderen vervolgens dat leegte niet bestaat.
Het Boeddhisme kent, uiteraard, objecten maar ziet ze als ‘een vorm van het onbekende’. Het Boeddhisme ontdoet de objecten van hun identiteit. Wat er dan is, noemen de boeddhisten leegte.
Ton Lathouwers omschrijft het als volgt: “Die uiteindelijke grond die bloot komt te liggen als je onbevangen bent, niet meer belast bent met vroegere ervaringen, als je helemaal open bent, hier en nu, wat je dan ervaart, is leegte.”
Leegte is dus niet wat het woordenboek zegt namelijk daar waar niets is. Er is wel iets maar dat is zonder identiteit. Leegte is zoals Jan Bor het zegt: “Het onwetende weten”. Een andere omschrijving van leegte is: de eigenschap om onszelf te vergeten. Of nog anders gezegd: leegte is dat wat zonder betekenis is. Uitgaande van de laatste omschrijving zou het te overwegen zijn om het woord leegte te vervangen door het woord betekenisloos. Het woord leegte zorgt voor verwarring en is voor meerdere uitleg vatbaar. Het woord leegte veroorzaakt vreemde constructies zoals: vorm is leegte, leegte is vorm. Begrijpelijker is wellicht: vorm is betekenisloos, betekenisloos heeft een vorm.
Mijn zoektocht begon heel onschuldig met de vraag wat is leegte. En dat leverde het voorgaande verhaal op. Of ik er in het kader van mijn Goede Voornemens ook blij mee moet zijn, waag ik te betwijfelen. Want hoe maak je nu een betekenisloze foto?
Zou ik mijn Goede Voornemen voor 2013 nog kunnen veranderen?